Aitaren heriotzak utzitako hutsunea. Barruan hutsune bat daukan pelikula zahar bat. Ama Birjina bat, badena eta ez dena. Finean, hutsune pertsonalak eta kolektiboak. Irudien —eta batez ere irudi ezaren— bitartez, memoria-ariketa bat egin du Pello Gutierrez Peñalbak Erreplika dokumentalean. "Irudi baten ausentzia bere presentzia bezain indartsua izan al daiteke? Eta hala bada, zer egin hutsune horrekin?". Donostia Zinemaldian euskal zinemaren Irizar sariko epaimahaiaren aipamen berezia jaso ondoren, Pello gogotsu dago filma han eta hemen erakusteko. Hona hemen kontatu dizkigunak.

Hutsuneen gainean eraikitako dokumentala da Erreplika. Nola jaio zen ideia, zehazki? Pelikula bera ere hutsuneak betetzeko modu bat izan da zuretzat?

Erreplika hutsuneei buruzko filma dela esatea maite dugu. Egia esan, ausazko aurkikuntza txiki askok eman zidaten filma sortzeko ideia, guztiak hutsuneekin zerikusia zutenak. Lehenik, nire hutsune propioa, intimoa eta pertsonala, aitaren heriotzarekin. Ondoren, aita zinemagilea zenez, bere artxiboan miatuz ezagutzen ez nuen film bat aurkitu nuen: Zikuñagako ama, 1978an filmatua. Film horrek ere hutsune bat dauka barruan. Guardia Zibilak filmaketan pelikula konfiskatu zien, eta filmean bertan hutsune hori argi agertzen da, irudi beltzaren bitartez eta off-eko ahotsak azalduta. Horrekin batera, Zikuñagako Ama Birjinari buruz ikertzen hasi nintzen, eta irudiaren lapurreta ezagutu nuen; oraingoan, hutsune kolektibo bat ageri zen Hernaniko herrian. Elementu horiek guztiak oso interesgarriak iruditu zitzaizkidan film bat egiteko, irudien garrantziari buruz hausnartuz eta memoria egiteko moduak azalduz.

Horrez gain, filma erritual bat dela ere esan dezakegu. Filma bera egitea nire aitaren heriotzak utzitako hutsunea betetzeko modu bat dela esango nuke.

Hutsuneak bete egin behar dira? Eta posible ez denean?

Bizitzan zehar hutsuneak etortzen zaizkigu, eta bakoitzak hutsune horiek nola bete ikasi behar du. Sorkuntzak bete ditzake hutsune horiek, baina bakoitzak bere modua topatu behar du. Zikuñagako auzoaren kasuan, haien jarrera borrokalariak lortu du Zikuñagako irudia eta ermitaren hutsunea betetzea, azkenean beren helburua lortu duten arte.

Zeri egiten dio erreferentzia Erreplika izenburuak?

Filmean erreplika mota bat baino gehiago agertzen dira. Alde batetik, Ama Birjinaren irudiaren erreplikari egiten dio erreferentzia argia, baina filma bera ere erreplika bat da nolabait, aitaren film zaharrekin elkarrizketan jartzen da, aitak filmatutako irudiak gaur egun berriro ere filmatuz. Denborak irudiekiko dugun hautamena aldatzen du, eta horren lekuko ere bada Erreplika.

Nolakoa izan da filma egiteko prozesua? Fase bakoitza ondo bereizita egon da hasieratik ala ia dena aldi berean egin behar izan duzue? Hutsune berriak agertu al dira bidean?

Zazpi T'erdi gure kolektiboaren lan egiteko modua zinema-industria estandarretik aldentzen da. Ez ditugu produkzio-faseak erabat bereiziak egiten, filma bera eraldatzen doalako fase bakoitzean. Dokumental batean ez dugu lan egiteko beste modurik aurkitzen. Hau da, filmaketan zehar ate berriak irekitzen dira, eta horrek gidoia berridaztera behartzen gaitu. Eta berdin muntaketarekin. Filmaketek ere filmaren hurrengo pausoak baldintzatzen dizkigute. Beraz, gidoia, filmaketa eta muntaketa aldi berean egiten ditugu, batak besteari eragiten diola. Horrek prozesua luzarazten du, baina modu organikoan sortzen doa pelikula. Noski, lantalde txiki batekin lan egiten dugu beti, eta horrek asko laguntzen du epe luzeak ibiltzerakoan. Azken finean, bost lagunen artean egin dugu filmaketa: Iñaki Sagastume ekoizlea, David Aguilar Iñigo argazki-zuzendaria, Maitane Carballo soinu-teknikaria, Arrate Rodriguez arte-zuzendaria eta ni neu.

Irudien bidez sortua dagoen arren, ahotsaren bidez garatutako lana dela esan daiteke. Zentzu horretan, testigantza asko daude, baina ez da elkarrizketetan oinarritutako lana, eta zeure off-eko ahotsak gidatzen du dokumentala. Hasieratik izan zenuen argi? Izan duzu laguntzarik arlo horretan?

Hasieratik off-eko ahotsa film honen oinarria zela argi geneukan gidoia idazterakoan. Nire ahotsak gidatu behar zuen film intimo hau. Lan gogorra izan da niretzat; ez naiz oso eroso sentitzen mikrofonoaren aurrean. Horretarako laguntzaileak izan ditugu bidelagun, nire ahotsaren kontakizunean aholkulari: Ixiar Rozas off-eko ahotsaren idazketan eta Ainara Gurrutxaga off-eko ahotsaren grabaketaren zuzendaritzan.

Bestalde, dokumentalak saiakera-film baten forma dauka. Testigantzak agertzen dira, baina ez genuen ohiko elkarrizketarik sartu nahi. Elkarrizketa asko filmatu ditugu, baina dokumentazio-lanetarako erabili ditugu; bagenekien ez zirela azken muntaketan sartuko. Horregatik, agertzen diren testigantzek esaldi zehatz batzuk esaten dizkigute, narrazioan aurrera egiteko balio digutenak. Filmean sekuentzia bakoitzak bestearekin lotura dauka, baina askotan ez du narrazio zuzen bat jarraitzen, puzzle itxura hartuta.

Soinu-bandaren atzean ere bada istorio bitxi bat. Maite Larburuk egin du, baina zuk, Maiterekin harremanetan jarri zinenean, haren aitarekin hitz egitea baino ez zenerabilen buruan, ezta? Azkenean, soinu-bandaren sorkuntza-lana bera ere dokumentalean jaso duzue. Zergatik?

Nik ez nuen Maite pertsonalki ezagutzen, eta berarekin harremanetan jarri nintzen, ez bera ezagutu nahi nuelako, baizik eta Batix bere aitarekin hitz egin nahi nuelako. Batix Larburu arraunlaria izandakoa zen, eta nire aitak 1978an filmatu zuen Zikuñagako ama dokumentalean agertzen zen. Ni beregana bertaratu nintzen egun hartan zer gertatu zen jakiteko. Haiekin bildu nintzen, eta pixkanaka Maite gure proiektuan sartzen hasi zen. Interesgarria iruditzen zitzaigun, Maiteren familiak filmarekin zeukan lotura ikusita, Maite filmean agertzea, eta bere prozesua bera filmean erakustea: filmaren hasieran Maitek bere aita aurkezten du, eta soinu-bandaren sorkuntza bera agertzen da, soinu-proba txikiak eginez. Soinu-proba horiek osatzen dute filmaren soinu-banda, amaierako kantura iritsi arte.

Muntaketa-fasean ikusi omen zenuten argi zer eta nola kontatu nahi zenuten. Hortaz, pentsatzekoa da gauza asko geratuko zirela bidean. Nola erabaki duzue zer sartu eta zer ez? Zentzu horretan, Erreplika zinema-hizkuntzari buruzko gogoeta ere bada, ezta?

Askotan esaten da filmaren idazketa muntaketa-fasean amaitzen dela, eta kasu hau horren adibide garbia izan da. Filmarekin zer kontatu nahi genuen muntaketa-gelan jakin genuen. Normalean lehen muntaketa bat egin ohi dugu, gidoia zehatz-mehatz jarraituz. Oraingoan hiru orduko pelikula aspergarri bat geneukan, ez zuena inondik inora funtzionatzen. Baina oso baliagarria izan zen proiekzio hori: oso argi gelditu zitzaigun zerk funtzionatzen zuen eta zerk ez. Beraz, mozten hasi ginen filmaren muina aurkitu arte. Eskultore batek egiten duenaren antzeko lana da, kapak kendu eta kendu barruan dagoena aurkitu arte.

Zeure izen-abizenez sinatu duzun arren, esan diguzun bezala, proiektu guztian zehar ondoan izan dituzu Zazpi T'erdi produkzio-etxeko lagunak. Hori da zuen lan egiteko moduaren ezaugarri nagusia?

Bai, Zazpi T'erdi kolektibo bat gara, eta lana kolektiboki egitea maite dugu. David Aguilar Iñigok, Iñaki Sagastumek eta hirurok osatzen dugu kolektiboa. Film hau nik sinatzen dut kasu zehatz honetan istorioa oso pertsonala delako. Beste kasu batzuetan Zazpi T'erdi kolektiboaren izenean sinatzen dugu. Baina kasu guztietan, lan egiteko modua berdina da: gidoia hiru kideon artean idatzi dugu eta muntaketa Daviden eta bion artean egin dugu. Eta zuzendaritza-erabaki asko ere guztion artean hartu ditugu. Nik behintzat ez dut lan egiteko beste modurik ezagutzen. Ez ditut batere maite zinema tradizionalaren hierarkia eta autoritate horiek, nik dena zalantzan jarri behar dut eta denari buruz galdetu behar dut aurrera egin baino lehen.

Donostia Zinemaldian estreinatu duzue dokumentala, eta euskal zinemaren Irizar sariko epaimahaiaren aipamen berezia jaso du. Zer-nolako esperientzia izan da? Zertarako balio izan du erakusleiho erraldoi horretan egoteak?

Oso pozik gaude Donostia Zinemaldian izandako harrerarekin. Filmak txikitik handirako bidea egin du. Pixkanaka, jendea filmari buruz hitz egiten hasi da, eta oso ondo funtzionatu du. Gainera, sariak ere bultzada handia eman dio filmari. Guretzat oso polita izan da estreinaldia Donostian egitea, horrela filmean parte hartu duten guztiak estreinaldira gonbidatu ahal izan ditugulako eta haiekin partekatu dugulako estreinaldiaren zirrara hori.

Estreinaldi arrakastatsu horren ondoren, zer? Film bitxia, ezberdina dela kontuan hartuta, non ikusi ahal izango da? Zinema-aretoetara iritsiko da? Zure ustez, gaur egun behar beste leku dago hain ohikoa ez den zinema-mota hau erakusteko?

Lehenik, hainbat zinemalditan erakutsiko dugu filma, bira txiki bat egin nahi dugu jendeak filma ezagutu dezan. Eta aurrerago zinema-aretotan eman nahiko genuke, 2025. urtean zehar. Egia esan, zaila dago zinema-aretoetara iristea. Egia da mundu mailako zinemaldi handietan ez-fikzioa indartuta dabilela (Berlinen azken bi urteetan dokumentalek irabazi dute, aurtengo Donostia Zinemaldian Albert Serraren dokumentalak irabazi du Urrezko Maskorra...) baina gero film horiek ikusteko aukerak oso urriak dira. Plataforma txiki batzuetatik kanpo horrelako filmak ez daude publikoarentzat eskuragarri.

(2024ko urriaren 9an argitaratutako Berezia)