Nafarroako Museoko Historiaurreko aretoak Nafarroan eta Europa-mailan ere azken urteetan egindako aurkikuntza arkeologiko garrantzitsuenetako bi bertan dira (etengabe) ikusgai, abenduaren 17az geroztik. Hain zuzen ere, Irulegiko Eskua eta Loizuko gizona bezala ezagutzen den giza eskeletoa dira, eta horiei Abauntzeko mapa deritzonaren kokapen berri ikusgarriagoa gehitzen zaie.
Irulegiko Eskua eta Loizuko Gizona urte berean, 2021ean, aurkitu zirela adierazi du, eta 60 ikertzaile baino gehiagok osatutako taldeak egindako ikerketa zabala nabarmendu nahi izan du, haien esanahia gehiago ezagutzeko. Hemendik aurrera, aurkikuntzak jendaurrean egongo dira testuinguruan kokatuta eta babesteko behar diren segurtasun-neurri eta guzti.
Bisita gidatuak eta hitzaldi-zikloa
Historiaurrea aretoko instalazio berria Nafarroako Museoko -1 solairuan dago, eta bertara eskaileraz nahiz igogailuaz gertura daiteke. Publikoarentzat irekita egongo da, gaurtik, abenduaren 17tik, aurrera, eta sarrera doakoa izango da. Museoaren ohiko ordutegia 09:30etik 14:00etara eta 17:00etatik 19:00etara bitartekoa da, asteartetik larunbatera, eta 11:00etatik 14:00era igandeetan eta jai-egunetan. Gainera, Gabonetan, astelehenean ere irekiko da, baina abenduaren 25ean eta urtarrilaren 1ean itxita egongo da.
Argazkiak egin ahal izango dira flashik gabe, eta, edukieraren aldetik, ezarritako kontrol-neurriak errespetatu beharko dira.
Museoak, ordutegi horretan, aurrez aurreko bitartekaritza-zerbitzua eskainiko die herritarrei, gaztelaniaz zein euskaraz, erakusketan dauden piezak errazago ulertzeko. 2025eko urtearen hasiera aldera, hitzaldi-ziklo bat antolatuko da orain ikusgai dauden piezen inguruan, eta horien edukia behar bezala iragarriko da.
Komisario zientifikoen arabera, oso konplexua da pieza horien inguruan dagoen informazio guztia laburbiltzea jende guztiari helarazteko eta ulertu ahal izateko. Bitartekaritza hori aretoan dauden testu finkoei eta ikus-entzunezko gailuei esker lortu da, azken horien Nafarroako Arena Comunicación enpresak diseinatuak. Ildo horretan, aipatu behar da 60 espezialista baino gehiagok parte hartu dutela azken urteetan zehar bi pieza berezi horiek kontserbatu eta Nafarroako Museoan zabaltzea ahalbidetu duten hainbat ikerketa-lanetan.
Bestalde, Museoen eta Ondare Historikoaren Zerbitzuetako teknikariek nabarmendu dute zaila dela pieza horiek dagoeneko finkatuta dagoen erakusketa-gune batean instalatzeko proiektu bat garatzea; hots, Historiaurrea aretoan eta tamaina txikikoan. Halaber, adierazi dute pieza berriak hartzen dituzten beira-arasek segurtasun-sistemak eta ingurumen-baldintzen kontrol-sistemak dituztela, kontserbatzea bermatzearren.
Irulegiko Eskua
Brontzezko xafla bat da, ebakia eta mailukatua, eskuin eskuaren eskugaina forman, eta azazkalak irudikatua daude, neurri naturalekoak gutxi gorabehera. Zulo bat du eskumuturraren aldean, finkatze-iltze batekin egina, eta bertan testu bat idatzita. Errespetatu ez ziren hiru lerro zakarki marraztu ondoren, inskripzioa bi fasetan egin zen: lehenengoa ebakidura bidez eta bigarrena punteatze bidez, epigrafia paleohispanikoan paralelorik gabeko prozedura. Bi bertsioen artean alde txikiak daude.
Sistema grafikoaren aldetik, ikur-bilduma iberikoaren barietate autoktono bat erabili da, ikur-bilduma baskonikoa deitzen dena, lurraldeko zenbait txanpon-etxetan ohikoa den T zeinua duena.
Testuak ez du antzeko ezagunik, eta interpretatzen zaila da. Baliteke e?aukon eradun (‘eman’) euskal aditzarekin lotzea eta sorioneke jainkotasun bati eskaintzeko modua bezala interpretatzea, agian ‘zori ona’, zorion hitz euskaldunarekin alderatuta. Beraz, horrek guztiak babestu beharreko edo eskaintza bezala hartzeko zerbait bezala ulertzea gonbidatzen du.
Eskua 2021ean aurkitu zuten, Aranzadi Zientzia Elkarteko Mattin Aiestaran de Sotillak zuzendutako indusketa arkeologikoetan, Irulegiko baskoi herrixkan (Lakidain, Aranguren), K.a. XV. mendetik I. mendearen lehen laurdenera herritarrak bizitako enklabe batean. Brontzezko pieza ziurrenik etxebizitza bateko atean sartuta egongo zen. Kronologiari dagokionean, K.a. I. mendearen lehen laurdenekoa da, Burdinaren Bigarren Aroko testuinguru kulturalekoa.
2022an aurkeztu zuten herritarren aurrean, eta orain arte hainbat kontserbazio-prozesu jasan ditu, hobeto ezagutu eta zaintzeko analisi eta azterketa zientifikoez gain. Orain, Nafarroako Museoaren bildumaren parte da, eta bertan egongo da ikusgai modu iraunkorrean, hasiera batean pieza berezi gisa Historiaurreko aretoan, Museoaren energia-eraginkortasuneko obrak amaitzen direnetik aurrera Erromanizazioaren sarrerako diskurtsoan integratzeko.
Pieza azaltzeko testuez eta bestelako informazio-materialez arduratu den taldea honako ikertzaile hauek osatu dute: Javier Velaza Frías, Bartzelonako Unibertsitateko Latindar Filologiako katedraduna; Joaquín Gorrochategui Churruca, Euskaltzaindiko kide urgazlea eta Euskal Herriko Unibertsitateko Antzinateko Zientzien Institutuko irakasle emeritua; Mattin Aiestaran de la Sotilla, Irulegiko herrixkako indusketa eta ikerketa proiektuaren zuzendaria eta Aranzadi Zientzia Elkarteko kidea; eta Jesus Sesma Sesma, Vianako Printzea Erakundea-Kultura Zuzendaritza Nagusiko Erregistro, Ondasun Higigarri eta Arkeologia Ataleko burua.
Loizuko Gizona
Loizuko Gizona K.a. 9400 ingurukoa da, eta Europako eskeleto garrantzitsuenetako bat da Mesolitoaren hasieraren azterketarako. 2021ean atera zuten Errotalde I kobazulotik (Erro), eta munduko giza espezimen osatuenetako bat da ehiztari-biltzaileen azken populazioak aztertzeko.
Gizon sendo bat da, 160 cm-ko garaierakoa eta 50 kg-ko pisua duena. 21-25 urte zituela hilko zen indarkeriaz, garezurrean identifikatutako objektu sendo baten inpaktuak erakusten duenez. Gorpua haitzuloaren barruko galeria estu eta urrun batean sartu eta utzi zuten, sarreratik 200 bat metrora, burua hosto-pilaketa batean bermatuta. Gorpuaren goiko aldea koloretzaile gorri batez busti zuten, kobazuloan bertan prestatua kanpotik ekarritako hematitez.
Aurkitu zuten unetik, haren azterketa Nafarroako Historiaurreko ikerketaren historian aurrekaririk izan ez duen erronka izan da, sartzeko leku zaila izateagatik eta egindako azterketak konplexuak izateagatik. Lan horretan, nazioarteko 40 espezialista baino gehiagok hartu dute parte.
Kobazulo horretan, kolore gorriko 31 pintura-adierazpen grafiko antzeman dira, 60 metroko horman zehar banatuta. Gorpua utzitako meandroen eremuan daude, barrunbearen labirinto-eremuan. Ziur asko, hileta-egintzaren garaikideak dira, eta harekin lotuta egongo dira.
Aurkikuntza berezi honi buruzko monografia zabala prestatzen ari dira, eta Kultura Zuzendaritza Nagusiak argitaratuko du 2025eko lehen hiruhilekoan.
Eskeletoaren inguruko edukiak lantzeaz honako ikertzaile hauek osatutako taldea arduratu da: Pablo Arias Cabal katedraduna, Kantabriako Unibertsitateko Zientzia Historikoen Saileko irakaslea; Maitane Tirapu de Goñi, arkeologoa eta antropologoa; eta Jesus Garcia Gazolaz, Vianako Printzea Erakundea-Kultura Zuzendaritza Nagusiko Ondare Historikoaren Zerbitzuko Goi Mailako arkeologo teknikaria.
Abauntzeko mapa, beira-arasa berri batean
Kalkarenita harrizko ertza, K.a. 9815 urtekoa, modu sintetiko eta eskematikoan egindako mapa bat izango litzateke, estandarizazioa erabiliz, ahalik eta informazio gehien emateko. Grabatuen interpretazioan, barrunbearen inguruan dauden gorabehera geografikoak antzeman dira (Zaldazain erreka, Ultzama ibaia, San Gregorio mendia, Muñoko hezegunea, etab.). Ikusizko komunikabide bat izan zen, eta kode komunitario baten bidez eta ia modu kontzeptualean, eskala errealetatik kanpo, Abauntzeko kobazuloko espazio naturala definituko zuen (Arraitz-Orkin, Ultzama).
Nahiz eta pieza hau Museoko Historiaurreko aretoko erakusketa iraunkorrean jada egon, beira-arasa berri batean jarri da, eta banaka eta grabatuen xehetasunak ikusteko aukera ematen du. Ertza eskala handian erreproduzitzen duen bitartekaritza-gailua mantendu da, paisaian antzeman daitezkeen elementuak nabarmenduz eta azalduz.
Abauntzeko kobazuloko beste bloke grabatu eta ertz margotu batzuk gela bereko Paleolito garaiko beira-arasan jarri dira.
Pieza honen nahiz Irulegiko eskuaren eta “Loizuko gizonaren” erakusketan, garrantzitsuak dira barnealdearen diseinua eta argiztapena, ikuspegi ezin hobea izateko. Altzariak Intervento eta SIT enpresa espezializatuek diseinatu eta produzitu dituzte.
Irulegiko eskuaren erabilera askea bermatua
Irulegiko Eskuaren erabilera askea jada bermatuta dago, Nafarroako GobernuakPatente eta Marken Espainiako Bulegoan (OEPM) Irulegiko Eskua markaren eta diseinu industrialaren erregistroari aurka egiteko 2022an hasitako prozesua amaitu ondoren. Zehazki, aurkeztutako sei erregistro-eskaeretatik batek diseinu industrialaren erregistroa eskatzen zuen “apaindurarako”. Beste bost eskaerek “Irulegiko Eskua/Lan Mano de Irulegi” esamoldea zuten, bakarrik edo beste elementu grafiko edo izendatzaile batzuekin batera. Erregistro guztiak ukatu dira, eta ez dira onartu eskatzaileek aurkeztutako erregistroak.
Gainera, denbora horretan, ez da Irulegi/Irulegui izeneko markarik erregistratzeko beste saiakerarik egin, eta, beraz, egun indarrean dagoen bakarra Nafarroako Foru Komunitatearena da, hezkuntza-helburuekin.
